Tekst & Foto’s: Leo Oorschot.
In het Haagse stadsdeel Zuidwest in de wijk Morgenstond staat een bouwblok dat een tweede leven kreeg. Het is een typisch Dudok bouwblok dat is samengesteld uit vijf rechte bouwstroken met portiekwoningen en met een gemeenschappelijk binnenterrein. Een monumentwaardig blok dat jaren op de slooplijst stond. Door goede communicatie van Haag Wonen met bewoners stemde uiteindelijk 94% in met de transformatie van hun blok, zonder dat de architectuur onder een dikke laag piepschuim verdween. In het Valtheblok werd de sfeer van de wederopbouw wakker geschud.
Doorstromen, een wereldvreemd politiek idee!
Een woning geeft bewoners status en trots. Morgenstond heeft zijn schoonheid, eigenheid en verleden. De voornamelijk oudere bewoners denken dan ook niet aan ‘doorstromen’ naar een nieuwe woning, als die er al is. In de ogen van veel bewoners is dit een wereldvreemd bestuurlijk en politiek idee. Natuurlijk, iedereen verhuist wel eens een keer. Voor studie, werk of de liefde. Maar als men eenmaal een plek heeft gevonden en de kinderen zijn opgegroeid is men zich gaan hechten aan de buurt. Daarbij komt nog dat men tegenwoordig bij een verhuizing vaak meer moet gaan betalen voor een kleinere woning.
Zoals Dudok het graag zag
Het Valtheblok is een plek waar bewoners zich aan hechten. Portieketagewoningen met vier woonlagen op een half verdiept souterrain. Het werd ontworpen door twee echte Haagse woningbouwarchitecten Jacob Fels (1889-1980) en Jacob van Dorsser (1880-1958) en werd tussen 1951 en 1952 gebouwd voor Woningbouwvereniging ’s-Gravenhage (de voorloper van Haag Wonen) en is in onvervalst Haags Korrelbeton gebouwd. De plattegrond lijkt op de keuzeplattegrond E3 waar de architect Groosman later grootte successen mee zou krijgen. Een handige combinatie van een drie en vierkamerwoning op een verdieping. De kopgevels zijn geen afgezaagde bouw-hompen maar rijk gedetailleerd met erkers en dakjes en kleine ronde ramen. De blokken werden in baksteen uitgevoerd en kregen een flauw hellend dak. De gevel is opener dan eerdere blokken in Moerwijk en Morgenstond die de architecten tekenden. De gevels kregen relatief open puien met prefabbeton panelen met ornamenten. Entrees kregen een afdakje. Architecten moeten ooit hun poot tot het eind stijf hebben gehouden om al deze details door te drukken bij Spartaanse volkshuisvesters. Het Valtheblok werd het gezicht van Morgenstond, en een stenen monument voor Dudok, Fels en Dorsser.
Framen van sloop-nieuwbouw
Lang was er het breed gedragen idee dat sloop-nieuwbouw het beste was. De woningen zijn ‘op’ en moeten na vijftig jaar worden vervangen. Bewoners werd een verhuisvergoeding van maar liefst €6.000,- in het vooruitzicht gesteld en een splinternieuwe betaalbare woning. In de publicatie: Samen aanpakken. Het Strategisch voorraadbeleid van de corporaties in Den Haag Zuidwest (2006) van de drie Haagse corporaties werd met stemmige afbeeldingen van prachtige nieuwe huizen iedereen verleid. Een mix van vooral koopwoningen en sociale huurwoningen zouden teruggebouwd worden. Op de Garantiekaart Den Haag Zuidwest 2005-2013 (2005) zagen bewoners dat er geen garantie was dat hun blok zou blijven staan.
Bij strategisch voorraad beheer is de kracht van erfgoed voor gentrificatie en narratieve waarden zo goed als onbekend. Een gemiste kans, met het erfgoed en aanspreken van sociale netwerken van bewoners kan men de status van de gebouwen verhogen. Er werd gestopt met het planmatig onderhoud. Immers, sloop zou volgen. De woongebouwen werden verveloos en verslonsden. Bewoners sleten hun dagen met de gedachte dat ze in een afbraakgebied woonden.
Kritiek op het framen van sloop-nieuwbouw
Een aantal jaren eerder verschenen al publicaties die de bijzondere erfgoedwaarde en de betekenis van gebouwen voor mensen in Den Haag Zuidwest beschreven. De bouwblokken van Van Tijen in Morgenstond waren al gesloopt . Een experimentele HBS uit de beginperiode van de wederopbouw van de architect Sjoerd Schamhart kon nog net op tijd worden gered. Nu is daar Zuid 57 en Theater Dakota gevestigd, het culturele middelpunt van Morgenstond.
Maar het stadsdeel Den Haag Zuidwest bleef vasthouden aan herstructurering met sloop-nieuwbouw. Het motief is dat men diversiteit wil brengen in de wijk. Door diversiteit in gebouwtypen wil men diversiteit in bewoners bewerkstelligen. Op de site mijnmoerwijk.nl betoogde Stadsdeeldirecteur René Baron:
‘Door de financiële problemen van Vestia en de beperkingen die de nieuwe Woningwet de corporaties (ook Haag Wonen en Staedion) oplegt, is de ontwikkeling van Moerwijk immers behoorlijk in het slop geraakt. Inmiddels zijn de corporaties en andere bouwpartijen echter aan de beterende hand en verwacht René dat er meer nieuwbouw en grondige renovatie van woningen komt. ‘Naast sociale huur zijn koopwoningen en wat duurdere huurwoningen nodig. Dat voorkomt dat Moerwijk eentonig blijft. Voor een wijk is het belangrijk dat er voor ieder wat wils is: diversiteit zorgt voor dynamiek.’
Niemand is tegen meer diversiteit. Maar waarom moeten juist woningen voor mensen met een kleine beurs tegen de vlakte? In de Vogelwijk of Wassenaar gaan er toch ook geen villa’s tegen de vlakte om er diversiteit te brengen met flats. In de praktijk betekent het dat er eengezinswoningen (parkeren deels op straat) werden gebouwd. Een beleid dat dat loodrecht staat op bestuurlijke ideeën over verdichting van de stad. De kernvoorraad betaalbare sociale huurwoningen wordt zo gereduceerd. Diversiteit is niet verkeerd, maar Zuidwest transformeer je niet naar Zoetermeer. Je verandert een olifant niet in een giraf.
Van top-down naar communicatie
Door de discussie te blijven framen in de richting van sloop-nieuwbouw werd het voor woningbouwverenigingen na de financiële crisis in 2008 bijzonder moeilijk. De verandering van de woningwet een paar jaar later en de nieuwe positie van woningbouwverenigingen, huurdersverenigingen en gemeente leidde tot een geheel nieuw speelveld.
Communicatie tussen bewoners, corporatie en gemeente zou cruciaal worden. Huurdersverenigingen maken zich zorgen over de teloorgang van de kernvoorraad, de afbraak en verkoop. Binnen het nieuwe speelveld en het tripartite overleg en de visie van wethouder Joris Wijsmuller (HSP) kwam er een einde aan sloop en verkoop van de bestaande woningvoorraad. In het strategisch voorraadbeleid zou de stem van de huurder een belangrijke rol gaan spelen.
In 2009 begon Haag Wonen verschillende scenario’s te onderzoeken. Sloop werd naast renovatie gezet. Bewoners reageerden aanvankelijk lethargisch. Men was onzeker en wist nauwelijks wat er boven hun hoofd hing. Na alle beloften was er wantrouwen. Groen Links probeerde bij de Valtheblokken nog Nul op de Meter af te dwingen in de raad in 2014. Maar wantrouwige bewoners hielden zich afzijdig. Voor Haag Wonen was dit wel het moment om er een schepje bovenop te doen. Van de voorgenomen ‘Groot Onderhoud’ ging men over tot een ‘Verbeterplan’.
De ‘Moeten & Willen’ transformatiestrategie
Hoe kregen bewonersvoorkeuren en duurzaamheidsscenario’s een plek bij de transformatie van het Valtheblok? De strategie van Haag Wonen bij haar woningen is: Wat moeten wij als corporatie doen om aan de wettelijke basiskwaliteit te voldoen? Wat willen wij doen om tegemoet te komen aan de wensen van de bewoners? Corporaties zoals Haag Wonen, Portaal, Ieder! En RWS Goes ontwikkelden met DWVB+ en de TU Delft (Vincent Gruis) de ‘Methodiek Moeten en Willen’ (moetenwillen.nl) en organiseerden een Kennisplatform. Belangrijk is dat deze methodiek vooral een communicatiemiddel is van corporaties naar bewoners. Moeten is instandhouding en Willen is renovatie met toevoegen van kwaliteit.
Moeten is het wettelijk verplichte Groot Onderhoud met als doel instandhouding van het gebouw volgens de oorspronkelijke wetgeving. Moeten is vooral gericht op: veiligheid, gezondheid en gebruik. Met Willen worden extra kwaliteiten toegevoegd aan het gebouw met als doel een verbeterd comfort en levensduurverlenging. Moeten en Willen samen worden in een Verbeterplan gevat. Bewonerswensen en duurzaamheidsscenario’s kwamen vooral bij het Willen terug. Willen is gericht op beleving, binnenklimaat, energiebesparing, uitstraling. Bij de transformatie van het Valtheblok bleven bewoners in de woningen. Twee rustwoningen werden ingericht. En bouwvakkers kregen 12 werkdagen de tijd om de noodzakelijke werkzaamheden per woning te verrichten. Een stap verder met Renovatie ging men niet. Dan zouden de bewoners uit de woningen moeten. Afgezien de hoge kosten van de transformatie, wilden bewoners dat ook niet. Een verbetering zoals het souterrain verbouwen tot woning is in Den Haag Zuidwest onmogelijk vanwege de hoge waterstand.
Bewonerswensen en duurzaamheidsscenario’s
Het proces met bewoners was intensief, met gemeenschappelijke bijeenkomsten en huisbezoeken. Op 17 maart 2015 was er een informatieavond. Bij het Moeten was er bij de Valtheblokken veel aandacht voor een gezond binnenklimaat. Het ventilatiesysteem werd grondig aangepakt om zo vochtophoping en schimmelvorming tegen te gaan. Keukens, badkamers en toilet werden waar nodig vervangen en er kwamen nieuwe standleidingen. Open verbrandingstoestellen zoals gashaarden en geisers worden vervangen. Met de nieuwe kierdichte gevels is dat ook ronduit gevaarlijk.
Bij de wensen was het comfort een belangrijk punt. Er werden geen verschillende energiescenario’s naast elkaar gezet maar de woongebouwen werden gerenoveerd naar huidige wetgeving. Door verbetering van de schil (dak isoleren, gevels isoleren, nieuwe kozijnen, HR++ glas) werden de woningen van energielabel F/G naar B opgewaardeerd. Bij Willen waren het vooral de extra isolatie van bijvoorbeeld het glas, het dak en de spouwmuren een onderwerp. Ook het aanbrengen van een centraal verwarmingssysteem en een HR++ combiketel viel daaronder. De bewoners die veelal op leeftijd waren werd een verbeterd comfort beloofd. Niet een lagere energierekening. Een gashaard en geiser met een tochtig huis waar men alleen als het nodig is de kachel aanzet vraagt in de praktijk net zoveel energie als een kierdicht huis met Centrale Verwarming met een HR-ketel die de hele dag aan staat.
Van wonen in een slooppand naar erfgoed
Het Verbeterplan volgens de Moeten en Willenstrategie leidde tot een huurverhoging. De twee-, drie, en vierkamerwoning met een huurprijs van tussen de €335,- en de €404,- kregen uiteindelijk een huurverhoging van €40 tot €45, maar, als gezegd, 94% van bewoners stemde in met de transformatie.
Na 12 dagen bouwvakkers in de woning gedogen, zagen bewoners pas wat een renovatie ze werkelijk brengt. Met afgunst kijken bewoners van de nieuwbouw er tegenover naar het bouwblok van het eerste uur van Morgenstond. Daar woont men in erfgoed.
Auteur Leo Oorschot maakt deel uit van Beyond the Current, een multidisciplinaire onderzoeksgroep, aan de TU-Delft Architecture & Built Environment van de leerstoelen Housing Management (Vincent Gruis), Architectural Engineering (Thijs Asselbergs) en Heritage & Architecture (Wessel de Jonge) van de TU Delft. In samenwerking met de Hogeschool Utrecht, corporaties Mitros, De Alliantie, Eigen Haard, architectenbureaus Van Schagen, INBO, FARO, PRO en brancheorganisaties BNA, NRP en Huren met Energie onderzoeken zij welke verbeteringsstrategieën voor portiekwoongebouwen uit het interbellum en de wederopbouw passen bij de cultuurhistorische waarden van deze gebouwen en de voorkeuren van de bewoners die erin wonen. Het onderzoek wordt gefinancierd door NWO/STW/SIA
Recente reacties