Tekst: Marcel Teunissen. Foto’s: Fernando Guerra FG + SG.
De strakke, streng geometrische vormgeving wordt verzacht door het transparante karakter en de subtiele manier waarop KAAN Architecten het gerechtsgebouw in Den Haag heeft gedetailleerd. Vooral bij specifieke lichtinval krijgt het interieur daarmee een sereen karakter. De op 1 oktober 1838 opgerichte Hoge Raad der Nederlanden kreeg begin april 2016 eindelijk een gebouw dat recht doet aan de statuur en het belang van het hoogste rechtscollege van Nederland. Met de in 2008 voltooide renovatie en uitbreiding van het tegenover gelegen Ministerie van Financiën is de wederopbouw van het Korte Voorhout definitief in een tweede fase beland.
De luchtaanvallen op 3 maart 1945 waren gericht op Duitse raketinstallaties in het Haagse Bos, maar de Royal Air Force bombardeerde het Bezuidenhout en het Korte Voorhout, naar verluid door een verwisseling van coördinaten. De langdurige discussies over het historiserend herstellen van de rand van het centrum dan wel het ontwerpen van een modern stadsdeel werden beslecht in het voordeel van het laatste. Daarbij speelde de vernieuwingsgezinde wederopbouw van Rotterdam een rol op de achtergrond.
Op 28 april 1951 stemde de Haagse raad in met het wederopbouwplan van de stadsbouwmeester Willem Dudok. Het heeft lang geduurd voordat de kavel werd bebouwd, maar uiteindelijk was dat met twee vrijstaande gebouwen: de Franse ambassade uit 1972 en het AXA-gebouw (voor de verzekeringsmaatschappij Equity en Law) uit 1974. Nadat zekerheid bestond over de nieuwbouwlocatie van de Hoge Raad werd de Franse ambassade geherhuisvest in het voormalige Kodak-gebouw aan de Anna Paulownastraat, waar tot 2007 de Rijksvoorlichtingsdienst was gehuisvest. Het AXA-gebouw stond al jaren leeg. Door de wat fletse modernistische uitvoering zullen weinigen een traan hebben gelaten bij de sloop van deze gebouwen in 2013-2014. Met de nieuwbouw van de Hoge Raad zijn voor de footprint de rooilijnen gevolgd zoals Dudok die destijds had aangegeven.
De toon voor de nieuwe ontwikkelingen werd gezet in 2008. Even werd er gedacht aan historiserende ‘Stadtreparatur’, maar er werd besloten het op termijn leegkomende gebouw van de ambassade van de Verenigde Staten niet af te breken, maar te beschermen en opnieuw te gebruiken. Het gebouw van Marcel Breuer vormde daarom een deel van de omgevingscontext voor de ontwerpopgave van de Hoge Raad. Dit instituut was vanaf de instelling in 1838 achtereenvolgens gehuisvest in de ‘koeienstal’ (achter de toenmalige Tweede Kamer) en het ‘hondenhok’ (aan het Plein). Ook de recente huisvesting aan de Kazernestraat – de uitbreiding van het Huis Huguetan aan het Lange Voorhout – was nauwelijks representatief te noemen.
Het nieuwe gebouw voor de Hoge Raad is ontworpen binnen een internationaal publiek-privaat samenwerkingsverband. Na het afsluiten van een competitie waarin als laatste architecten ook Wiel Arets en Mecanoo meededen, gunde het Rijksvastgoedbedrijf in 2012 de opdracht aan het consortium Poort van Den Haag, waarvan KAAN Architecten deel uitmaakt. Het was een wens van de opdrachtgever dat het gebouw een grote mate van transparantie en toegankelijkheid zou krijgen, niet alleen omwille van de gewenste laagdrempeligheid in fysieke zin maar ook om uiting te geven aan de degelijkheid en helderheid van de rechterlijke oordelen.
Het gebouw kreeg daarom een glazen plint, waarbij de vinnen van de glasgevel een wisselwerking bieden met de oude bomen aan het Korte Voorhout, het natuurlijke voorportaal van de hofstad. Dat is niet onprettig want de kopse gevel aan de kant van de Prinsessegracht is op de onderste bouwlagen volledig gesloten. Het langgerekte geveldeel boven de hoge plint is bekleed met kalksteen, waarin een regelmatig patroon van ramen voor verticale geleding zorgt. De vierde tot en met de zevende bouwlaag bestaan volledig uit glas in een geometrische verdeling, waarbij de hoogste laag is teruggelegd ten opzichte van de openbare weg.
Glas zorgt voor gelaagdheid in strenge hoofdopzet
Dit bouwvolume verschaft de beoogde juridische en wetenschappelijke uitstraling. De Hoge Raad wil zich niet verschuilen achter gesloten gevels, maar moet wel de onafhankelijkheid ten opzichte van de samenleving en de instituties bewaren. Deze glasgevels zijn ook in energetisch opzicht functioneel gemaakt. In de loop van de dag worden drie vlakken van het gebouw door de zon beschenen. Die zijn dan ook ter hoogte van de niet-publieke ruimten als klimaatgevels uitgevoerd, met een ruime spouw in de cassettes. Deze glazen dozen houden niet alleen warmte en kou tegen, maar ook het geluid vanaf het Korte Voorhout. De ramen kunnen desalniettemin geopend worden, terwijl ook de wering van zonneschijn en van daglicht individueel bediend kan worden. De verschillen in bediening leveren een gelaagd beeld op in de strenge hoofdopzet van de gevels.
Het publiek heeft over de volle lengte van de plint zicht in de openbare ruimten van het gebouw. De hoofdentree wordt geflankeerd door een beeldengroep die ooit met de Hoge Raad van het Plein naar de Kazernestraat was meeverhuisd. De zes zittende, eminente rechtsgeleerden in brons op sokkels werden in 1939 vervaardigd door zes van de beste beeldhouwers van ons land.
Aan de binnengevel prijkt achter de beeldengroep in grote letters de Latijnse spreuk Ubi judica deficiunt incipit: ‘waar rechterlijke beslissingen tekortschieten, begint de oorlog’. Een andere symbolische verwijzing naar de rechtspleging is het immense schilderij ‘Hoge Raad’, midden in de entreehal, aan de wand van de vierkante ruimte tussen de twee zittingszalen. Het werd voor deze specifieke plek gemaakt door Helen Verhoeven. De kunstenares verbeeldde een overzicht van ideeën, historische gebeurtenissen en ontwikkelingen die Nederland mede hebben gemaakt tot wat het is.
Werkklimaat kan ‘openheid van geest’ bevorderen
De entreehal met de zittingszalen en de persruimte is dubbel hoog uitgevoerd, waarbij de met lichtgrijze kalksteen beklede wanden en vloeren het publieke deel een fluweelzachte textuur verschaffen. De grote zittingszaal met een tribune voor 400 bezoekers en de kleine zittingszaal voor ongeveer 80 bezoekers kregen een achterwand van dunne licht doorlatende platen albast met bruine aders.
Op de hoogste verdiepingen liggen de kantoorruimten voor ongeveer 350 medewerkers, een bibliotheek met studieplekken, een restaurant, raadkamers en vergaderkamers. Daglicht valt volop het gebouw binnen via diverse daklichten en vides in de zones van de Raad en het Parket. Deze twee gebieden onderscheiden zich door het gebruik van luxe materialen: verticaal gestreept Marmara Equator bij de Raad en organisch Skyline marmer bij het Parket. Rond de vides liggen koffiemachines, zit plekken en boekenkasten. Ook hier verschaffen daglicht en zichtlijnen tussen boven en beneden een werkklimaat dat de ‘openheid van geest’ zou kunnen bevorderen.
Recente reacties